27 Nov O aproveitamento dos recursos xeotérmicos e a súa posible interferencia coas augas subterráneas
A enerxía xeotérmica emerxe como unha fonte de enerxía renovable que permite cubrir as necesidades enerxéticas dunha vivenda de forma sustentable e cunha tecnoloxía independente da climatoloxía e da estacionalidade. A enerxía geotérmica é a enerxía calorífica contida baixo a superficie sólida da terra. Cando recuperamos a calor acumulada de forma natural no subsolo estamos a aproveitar un recurso xeotérmico.
Os xacementos xeotérmicos clasifícanse en función da temperatura do recurso, sendo o máis habitual explotar aproveitamentos de moi baixa temperatura ( T<30º) para o que se fai imprescindible a tecnoloxía da bomba de calor. O aproveitamento deste recurso pódese realizar de diversas maneiras, pero a máis común é mediante a instalación dunha sonda xeotérmica vertical en circuíto pechado, que extrae a calor do subsolo e transfíreo a unha bomba de calor, encargada de convertela en enerxía térmica, para proporcionar á vivenda calefacción, xeralmente por chan radiante, e auga quente sanitaria ( AQS).
Para realizar o intercambio da calor xeotérmico faise necesaria a perforación dun ou varias sondaxes no terreo (habitualmente de entre 70 e 150 m), nos que se introducen uns captadores tubulares de gran condutividade térmica, polos que se fai circular un fluído caloportador, para o intercambio de calor/fría co subsolo. Unha vez colocados os colectores, a perforación tense que encher con morteiro xeotérmico de alta condutividade. Os primeiros metros da perforación, ata atopar a roca sa, deben ser entubados para a protección dos colectores e a estabilidade do terreo. No inverno, a terra transfire a este fluído a calor natural que almacena, e este emprégase para calefactar a vivenda. No verán, o fluído transfire ao terreo o exceso de calor da vivenda, de modo que se obtén refrixeración.
Unha vez descrito este proceso, conclúese que neste tipo de instalacións o aproveitamento do recurso realízase en circuíto pechado, polo que non se procede á extracción de ningún recurso hídrico (existen tamén aproveitamentos abertos onde si se realiza captación de auga pero adoitan causar problemas polo que practicamente non se empregan). Ademais, ao tratarse dun recurso xeotérmico de baixa entalpía, non se traballa en ningún momento con fluídos geotérmicos en estado gaseoso de alta entalpía e alta presión. Con todo, a realización deste tipo de instalacións non debe facerse de maneira indiscriminada e sen ningún control técnico, tanto por motivos de seguridade e saúde, como por motivos ambientais ou de posibles afeccións a outro tipo de aproveitamentos ou instalacións.
Por tanto, previo a calquera traballo de campo, e co obxecto de evitar ou minimizar esas posibles afeccións, calquera aproveitamento xeotérmico debe contar cun proxecto de execución, no cal se describa o método operativo, propóñanse as medidas de seguridade máis apropiadas, e analícese a contorna no que se situará a instalación, tanto desde o punto de vista xeolóxico como xeográfico. Un adecuado coñecemento do subsolo no que se van a realizar as sondaxes, así como das actividades ou outros aproveitamentos de recursos ( xeotérmicos, augas minerais, termais, mineiro-medicinais, etc.) que se estean desenvolvendo na contorna das mesmas, redundará nunha maior seguridade, e nun menor risco de interferencias e afeccións indeseadas.
Neste sentido, o Regulamento Xeral de Normas Básicas de Seguridade Mineira fixa as prescricións xerais mínimas en materia de seguridade e hixiene ás que estará suxeita a realización de sondaxes ( ITC 06.0.01 Prescricións xerais) e a explotación de recursos geotérmicos ( ITC 06.0.06 Aproveitamentos de recursos xeotérmicos). Segundo estas instrucións, a realización dos traballos de perforación e aproveitamento de recursos xeotérmicos require a presentación dun proxecto asinado por técnico competente, que deberá ser aprobado previamente pola Autoridade Mineira, e o control da execución dos mesmos por parte dun Director Facultativo.
Neste proxecto deberá analizarse con atención a posible afección da perforación a perímetros de protección de explotacións de recursos da Sección B), en concreto augas minerais e termais. Neste sentido, o Decreto 402/1996, do 31 de outubro, polo que se aproba o Regulamento de aproveitamento das augas mineromedicinales, termais e dos establecementos balnearios da Comunidade Autónoma de Galicia, establece no seu artigo 18. b) que as autorizacións de aproveitamento destas augas outorgan ao seu titular os seguintes dereitos: b) Á protección do acuífero en cantidade e calidade para o seu normal aproveitamento na forma en que houber sido concedido e a utilizar os medios legais necesarios para impedir que se realicen dentro do perímetro de protección que se fixou, traballos ou actividades que puidesen prexudicar o acuífero ou o seu normal aproveitamento.
Lamentablemente, a práctica totalidade dos aproveitamentos xeotérmicos de baixa entalpía realizados en Galicia carecen de proxecto de execución nos termos que se acaban de expoñer, polo que a administración competente é desconocedora da existencia dos mesmos, non podendo por tanto exercer unha efectiva protección. Unha ferramenta ideal para coñecer se nos atopamos nun perímetro de protección dos sinalados anteriormente é o Censo Catastral Mineiro de Galicia (www.censomineiro.org), polo que este debería ser consultado de forma previa á execución dos traballos de perforación geotérmica. Cando non se realiza ningún estudo da zona nin proxecto técnico algún, a realización da consulta sinalada no parágrafo anterior antóllase utópica.
Esta falta de control durante a execución das sondaxes podería ocasionar ademais afeccións ao medio tanto durante a fase de perforación como durante a fase de explotación das instalacións, sendo as principais afeccións posibles:
- Afección a acuíferos, tanto por contaminación como por perdas de caudal ao alterar as redes de fluxo
- Pequenas fugas de gasoil ou aceites
- Fugas do fluído caloportador
- Interferencias entre pozos ao non existir rexistro cartográfico da situación dos mesmos, o que pode chegar a facer inservible esta técnica
Resumindo, a tramitación dunha autorización de aproveitamento de recursos xeotérmicos segundo o recolleito na ITC 06.0.06, proporcionaría ao sector as seguintes vantaxes:
- Rexistro e control das instalacións existentes por parte da administración
- Mellora das condicións de seguridade e saúde durante o desenvolvemento dos traballos de perforación
- Mellora da calidade e minimización dos impactos ambientais durante a execución das obras e a posterior explotación das instalacións
- Seguridade xurídica e administrativa das instalacións
Todo isto sen esquecer a excelente ferramenta de investigación xeolóxica que pode supoñer o coñecemento do subsolo nos primeiros 70-150 m nos innumerables pozos que se están realizando na nosa xeografía. Esta información, debidamente procesada, serviría tamén para que as empresas de perforación coñecesen as condicións do terreo para a realización doutras perforacións próximas, o que sen dúbida lles axudaría a axustar orzamentos.
O Clúster dá Xeotermia de Galicia, ACLUXEGA, co obxecto de avanzar na consecución dalgúns dos obxectivos que veñen de expoñer, redactou un regulamento que contén o conxunto de boas prácticas ás que voluntariamente se adhiren as empresas de perforación que queren ser habilitadas co selo de calidade ACLUXEGA, contando neste momento sete empresas con este selo. Con todo, bótase en falta que o cumprimento da lexislación aplicable, en especial a mineira, non sexa tamén indispensable para a obtención deste distintivo de calidade.
É certo que a lexislación mineira vixente, en particular a Lei de Minas, non está adaptada á conxuntura dos aproveitamentos de recursos xeotérmicos de moi baixa temperatura, desde o punto de vista do aproveitamento dun recurso mineiro como tal, motivo polo cal se fai necesaria unha adaptación da mesma ás circunstancias actuais do sector, pero non é menos certo que este tipo de instalacións non deben quedar á marxe da lexislación mineira específica que rexe este tipo de aproveitamentos ( ITC 06.0.01 Prescricións xerais e ITC 06.0.06 Aproveitamentos de recursos xeotérmicos).
En calquera caso, nun proceso de cambio do modelo enerxético cara a enerxías limpas e renovables, e coas condicións idóneas que ofrece o subsolo galego para o aproveitamento da enerxía xeotérmica de moi baixa temperatura, preséntase unha oportunidade única para iniciar este cambio de rumbo sobre unha base sólida, que permita desenvolver esta forma de enerxía en beneficio de todos, ao amparo dunha lexislación que unifique os intereses de todas as partes implicadas.